Kort geleden overleed Moshe, een client die in de laatste fase van zijn leven bij mij in therapie was. In een periode van verzwakking, pijn en afscheid, een fase waarin steeds meer bezigheden wegvielen, deed Moshe zijn best om te blijven schilderen en al schilderend een esthetisch en tastbaar getuigenis te maken van zijn toestand.
Ik leerde Moshe kennen toen hij 91 was, een veelzijdige en begaafde man met gouden handen. Hij werd geboren in Duitsland, maar na de vestiging van het nazi-regime, en nog voor het uitbreken van de oorlog, vluchtte Moshe's familie naar Argentinië- een ontsnapping waarvoor ze een hoge prijs betaalden. Jaren daarna, als jongeman van begin twintig, besloot Moshe ondanks het verzet van zijn ouders, weer te emigreren, deze keer naar Israel. Hij volgde een opleiding, trouwde, stichtte een gezin, vestigde zich in het centrum van het land, en leidde als leraar handarbeid generaties kinderen op.
Nadat hij weduwnaar was geworden, ontmoette Moshe tijdens een bezoek aan Argentinië zijn jeugdliefde, met wie hij de laatste jaren van zijn leven deelde.
Activering van creatieve spieren
Ook ik leerde Moshe pas laat kennen. In het kader van de therapie ontmoetten we elkaar wekelijks bij hem thuis, om met onze handen bezig te zijn en te praten. In het begin vertelde Moshe vooral over zichzelf met behulp van oude kunstwerken die hij in het verre verleden had gemaakt, en aan de hand van foto's, documenten en verhalen. Maar na verloop van tijd begon Moshe actief te tekenen, schilderen en boetseren. Hij oefende spieren die lange tijd niet gebruikt en daardoor verslapt waren, zijn 'creatieve spieren', en activeerde daarmee tegelijkertijd zijn herinneringen en verbeeldingskracht. Terwijl hij aan het werk was, kwamen verhalen naar boven. Bijvoorbeeld herinneringen aan zijn dagen als leraar handarbeid, aan goede en gezonde jaren waarin hij zijn stempel kon drukken, lesgeven en creëren. Ook de liefdevolle en hechte relatie met zijn partner werd in de behandeling geborduurd. Terwijl Moshe voor haar of voor hen tekende, was ik getuige van hun liefde en de pogingen om langzaam vervagende herinneringen te doen herleven en te behouden.
In de loop der tijd raakten we meer en meer vertrouwd met elkaar. Onze relatie kreeg kleur, gevoelens kwamen aan de oppervlakte en werden op twee manieren uitgedrukt: visueel en verbaal. Ons gesprek verdiepte zich.
Natte acrylverf en klei, zogenaamde ‘ongecontroleerde stoffen’, daar werkte Moshe graag mee. Dat soort materiaal krijgt vorm doordat je er druk op uitoefent. De druk weerspiegelt de fysieke en emotionele toestand van de kunstenaar, en tevens diens lichaam. Ook bij Moshe kregen zijn wisselende gemoedstoestand, de fysieke moeilijkheden, de veranderingen en de zichtbare achteruitgang uitdrukking in het materiaal. En ook in ons gesprek, als we daarna samen zijn creaties bekeken.
Dat voltrok zich heel subtiel. Moshe hield ervan om steeds aan eenzelfde kunstwerk te werken,en iedere volgende bijeenkomst hele kleine veranderingen aan te brengen. Zo produceerde hij geleidelijk aan een visueel dagboek, een serie kunstwerken waarin het ene kunstwerk net ietsje anders was dan het vorige. Kracht en zwakte, vreugde en verdriet, interesse en verveling, alle emoties vonden hun plaats in zijn creaties, en Moshe keek ze moedig in de ogen.
Je kunt zeggen dat de kunst van Moshe een seismograaf was, die stemmingen en veranderingen registreerde, zelfs de meest minimale. De schilderijen die hij achterliet, geschilderd met grote passie, rijke kleuren en krachtige penseelstreken, lijken zijn kracht en ervaringen te bevatten. En ik blijf achter met de herinneringen aan onze ontmoetingen, aan Moshe's creativiteit en aan zijn warme, eerlijke en speciale persoonlijkheid.
