Ieder van ons draagt een aantal ‘verborgen knoppen’ met zich mee die de herinnering aan traumatische situaties kunnen oproepen. In professionele taal wordt dat fenomeen 'reactivering' of ‘triggering’ van het trauma genoemd.

Ga eens bij jezelf na wat een moeilijke tijd in je leven is geweest. Denk dan niet aan een eenmalige gebeurtenis, maar aan een langdurige periode waarin je het moeilijk had, verdrietig was, je eenzaam voelde, niet wist wat je moest doen of hoe je uit de moeiijkheden zou komen. Word je wel eens heel plotseling en ongewild  aan die periode herinnert? Hoe gebeurt dat? Brengt een liedje op de radio je terug naar de tijd? Of een bepaalde plek? Zijn sommige personen verbonden met die periode door wie de herinneringen ongewild worden opgeroepen?

Isolatie, honger, ziekte en aanraking met de dood

Veel Holocaust-overlevenden hebben een langdurige periode doorgemaakt van honger en schaarste, eenzaamheid en isolement, ziekte en dood, en angst voor zichzelf en hun families. De afgelopen twee jaar, geconfronteerd met corona, is bij velen van hen op ‘verborgen knoppen’ gedrukt die de herinnering aan deze traumatische periode opriepen.

In het geval van Holocaust-overlevenden onderscheiden we 4 knoppen, die ieder heftige en traumatische herinneringen kunnen activeren: isolatie, honger, ziekte en aanraking met de dood.

Afsluiting en isolatie - De lockdowns en afsluitingen die de afgelopen tijd vooral aan (hoog)bejaarden werden opgelegd, eisten soms een hoge prijs. Veel ouderen keerden in hun herinneringen en dromen terug naar hun kindertijd, waarin ze soms dagenlang alleen waren.

Een 87-jarige vrouw vertelde dat zij en haar zus tijdens de Holocaust dagenlang alleen zaten opgesloten in een kamer. Het enige contact dat ze hadden, was met de antisemitische huisbazin, die vanaf het erf steeds schreeuwde dat het Duitse leger de streek naderde en dat de soldaten waarschijnlijk in korte tijd voor de deur zouden staan. Tijdens de maanden van isolatie als gevolg van corona herbeleefde ze de moeilijke en onverdraaglijke gevoelens van toen. Ze werd weer het ​kleine meisje voor wie de wereld beperkt was tot een kamer, dat alleen naar buiten kon kijken en machteloos moest toezien. Zoals toen ze een kind was in de oorlog, zo kon ze ook tijdens de coronagolven, terwijl het gevaar van het virus dreigde, helemaal niets doen.

De afsluiting leidde er ook toe dat mensen voedsel begonnen te hamsteren, omdat ze werden herinnerd aan de honger in de oorlog. Er waren mensen die eindeloos eten bestelden en hele kamers vulden met hun voorraad. Een 82-jarige vrouw vertelde dat ze wekenlang dag en nacht kookte uit een dwangmatige behoefte ‘geen gebrek te lijden’. Gegeneerd vertelde ze dat ze een punt bereikte waarop de ijskast overvol was en er zelfs geen citroen meer bij kon. Omdat ze zichzelf niet kon stoppen, begon ze aan de buren eten uit te delen.

Ziekte en dood - De coronapandemie herinnerde veel Holocaust-overlevenden aan besmettelijke ziekten die honderdduizenden slachtoffers maakten. Een 89-jarige man vertelde de hulpverlener dat hij zich helemaal geen zorgen maakte over de corona. Op de vraag waarom, antwoordde hij dat hij ervaring had met epidemieën. In het kamp waarnaar zijn familie werd gedeporteerd, heerste tyfus. Veel familieleden, vrienden en stadsgenoten die met hen waren gedeporteerd, stierven. Op een dag werd ook zijn moeder ziek. Hij en zijn vader verzorgden haar met het weinige dat ze hadden, en in tegenstelling tot de vele anderen werd ze beter. Nu is er misschien een epidemie, vertelde hij, maar de situatie is compleet anders. We hebben te eten, we hebben ziekenhuizen, er zijn medicijnen en medische apparatuur. Er is niets om bang voor te zijn en geen enkele reden om de situatie te vergelijken met hoe het toen was.

‘Ben je bang voor corona’, vroeg een 90-jarige vrouw aan haar hulpverlener. ‘Denk je nou echt dat een masker en afstand houden je zullen helpen? Ik heb nieuws voor je: je hebt geen enkele controle over leven of dood.’ Meteen daarna vertelde ze over de voortdurende angst en onzekerheid in het getto, toen haar leven geen peuleschil waard was en je elk moment door een toevallige beslissing kon worden gedood of juist gered. Op een dag liep ze met haar vriendin naar huis. Omdat de vriendin het altijd koud had, besloot ze een andere route te nemen, door een zonovergoten straat. Die dag bevonden soldaten in de bewuste straat Duitse soldaten. De vriendin werd neergeschoten, terwijl de overlevende heelhuids huiswaarts keerde.

Verlamming of lachen

Deze verhalen illustreren hoe traumatische herinneringen je een leven lang kunnen begeleiden en als gevolg van een bepaalde trigger opeens in alle hevigheid kunnen terugkeren. Op de huidige pandemie reageert ieder mens op zijn eigen manier. Sommigen raken verlamd en herbeleven dezelfde verlamming die ze in hun kindertijd voelden, anderen reageren door te handelen en maatregelen te nemen. Er zijn mensen die een cynische en afstandelijke kijk hebben ontwikkeld omdat het leven hen heeft geleerd dat de dood elk moment kan komen, en er zijn mensen die lachen om de pandemie, die niets voorstelt vergeleken met de angst en de moeilijkheden in hun jeugd.

‍