De ervaring van rouw is de ervaring van diepe droefheid, van uitputting en van een soort leeglopen van de ziel. De rouwende onttrekt zijn lichaam tijdelijk aan de wereld om hem heen, aan de routine en aan het dagelijkse bestaan, en geeft zich helemaal over aan de verloren geliefde. Hij probeert de dode als het ware voor zichzelf levend te houden door zich vast te klampen aan alles wat herinnert aan de dode en aan de relatie met hem, hij ervaart een enorme moeite om kleren en bezittingen van de geliefde af te staan, bewaart zijn vaste plaats aan tafel, bezoekt het graf, praat met hem, droomt over hem en overdenkt alle mooie of juist verdrietige momenten die ze tijdens hun leven of rondom de dood hebben meegemaakt.
Niemand laat gemakkelijk een intieme relatie los, die vaak in de loop van een leven wordt verdiept, zelfs niet als de rouwende de kans krijgt om een nieuwe relatie op te bouwen. Echter, met het verstrijken van de tijd, in een pijnlijk maar natuurlijk proces dat 'rouwarbeid' wordt genoemd, als de rouwende moet kiezen tussen het lot delen van de overledene of het leven, en hij de bevrediging ervaart die het leven biedt, accepteert de rouwende de realiteit, investeert hij geleidelijk aan minder in de afwezige geliefde en staat meer en meer open voor nieuwe relaties.
Het karakter van een persoon is de optelsom van verbroken relaties
Dit proces wordt soms bemoeilijkt als de relatie met de overledene niet alleen werd gekenmerkt door liefde en bevrediging, maar ook door woede, frustratie en moeilijkheden. In dat geval kan normale rouw veranderen in depressie en worden we geconfronteerd met rouwende mensen die langdurig lijden aan depressie, die zichzelf verwijten maken, boos zijn op zichzelf en zichzelf waardeloos vinden; er is een theorie die zegt dat er in dat geval eigenlijk sprake is van heftige gevoelens jegens de dode, die de rouwende nu op zichzelf richt.
Freud, de vader van de psycho-analyse, betoogde jarenlang dat we om verlies en leed te kunnen overwinnen, helemaal afscheid moeten nemen van de verloren geliefde en ons open moeten stellen voor nieuwe relaties. Maar kijk eens aan, aan het einde van zijn eigen leven, als vader en grootvader die een kind en kleinkind verloor, erkent Freud dat hij niet in staat is, of sterker nog, dat hij de geliefden die er niet meer zijn, niet volledig los wil laten. Hij schrijft in alle oprechtheid aan een vriend: ,,Ook al is het duidelijk dat na verlies het hele intensieve rouwen uiteindelijk zal overgaan, tegelijkertijd weten we dat we zonder troost zullen blijven, dat er nooit een vervanger zal zijn, wie er ook in de plaats komt. En zo moet het ook zijn. Dit is de enige manier die tot onze beschikking staat om de liefde te bestendigen die we niet willen opgeven."
Met deze woorden erkent Freud dat de rouwende altijd contact zal onderhouden met de verloren dierbare, en dat onze persoonlijkheid feitelijk is opgebouwd uit de identificatie met mensen die ons dierbaar waren, zelfs als ze er niet meer zijn. ,,Het karakter van een persoon is het resultaat van verbroken relaties en bevat de geschiedenis van al die keuzes."
Niet meer het beeld van de mens als iemand die vervangbaar is of wiens taak het is om behoeften te bevredigen, niet meer het beeld van het geestelijk leven als iets individueels, privé en afgezonderd, zoals dat domineert in de moderne westerse opvattingen over de aard van de mens en zijn elementaire eenzaamheid, hier rijst daarentegen het beeld op van een menselijk weefsel, van een mens die bestaat uit de optelsom van zijn identifictaties, die een soort geestelijk DNA in zich draagt van dierbaren die er nog wel, en van dierbaren die er niet meer zijn.
Een baby kan de tijdelijke afwezigheid van de moeder verdragen door haar beeld op te roepen. En net zoals een baby voorwerpen, geluiden of andere zintuiglijke ervaringen kan gebruiken als representatie van de moeder en van de band met haar, zo wordt ook de relatie met de gestorven geliefde ingevuld door de externe realiteit dat de geliefde is heengegaan en door de innerlijke werkelijkheid waarbinnen hij eeuwig blijft leven. Vele rouwenden voelen de aanwezigheid van overledenen, geloven in hun voortdurende invloed op het leven en ervaren dat ze functies en kenmerken van de overledenen hebben geïnternaliseerd. Velen ervaren die aanwezigheid als een bron van troost en kracht, die hen jarenlang begeleidt.
Shai Schellekes, Jom HaSjoa 2015
